مقایسه زندگی انسان‌های بخشنده با بخیل

در این مقاله مقایسه ای بسیار جالب و جذّاب بین انسان هایی که بخشیده هستند و پرهیزگار و به پاداش الهی ایمان دارند، و آدم هایی که بخل ورزیده خود را بی نیاز جلوه می دهند و به پاداش الهی باور ندارند؛ می پردازیم و در ادامه، نتایج عملکرد هر یک از این دو گروه بیان می کنیم .

سوره ی لیل، آیات 4- 11

«انّ سعیکم لشتی فاما من اعطی و اتقی و صدّق بالحسنی فستیسره للعسری و ما یغنی عنه ماله اذا تردّی»

همانا تلاش شما پراکنده است. امّا آن که [حقّ خدا را] داد و پروا داشت، و [پاداش] نیکوتر را تصدیق کرد، به زودی راه آسانی پیش پای او خواهیم گذاشت و امّا آنکه بخل ورزید و خود را بی نیاز دید، و [پاداش] نیکوتر را به دروغ گرفت به زودی راه دشواری به او خواهیم نمود و چون هلاک شد، [دیگر] مال او به کارش نمی آید.

شرح واژگان

«شتّی»: شتّ، شتاب و شتیت، پراکنده کردن و پراکنده شدن است.

«شتّ و شتیت» به معنی وصفی نیز آمده اند، یعنی متفرّق. جمع اوّلی «اشتات» است و جمع دوّمی «شتّی» ؛ مثل مریض و مرضی.1

«تردّی»: از ماده «ردائت» و «ردی» به معنی هلاکت است، و به معنی سقوط از بلندی که مایه ی هلاکت شود نیز آمده است، بلکه بعضی اصل آن را به معنی سقوط می دانند، و از آنجا که سقوط از نقطه ی مرتفع موجب هلاکت می شود به معنی هلاکت نیز آمده است، و در آیه ی مورد بحث ممکن است به معنی سقوط در قبر، یا دوزخ، و یا هلاکت به معنی مجازات بوده باشد. 2

شرح اجمالی بر آیات

در خانه مردی ثروتمند درختی بود که کودکان همسایه هنگامی که میوه آن درخت به زمین می ریخت، آن را بر گرفته و می خوردند ولی صاحب درخت، میوه را از دهان اطفال می گرفت. پدر اطفال مسئله را به پیامبر اکرم (صلّی الله علیه واله وسلم) گزارش داد.

حضرت نزد صاحب خانه رفته و پیشنهاد کردند درخت را در برابر درختی در بهشت به من بفروش. آن مرد جواب رد به پیامبر داد و گفت: دنیای نقد را به آخرت نسیه نمی فروشم! پیامبر برگشت، یکی از یاران پرسید: آیا اگر من آن درخت را بگیرم، با من نیز چنین معامله ای می کنید؟ حضرت فرمود: آری، آن شخص توانست به بهایی چندین و چند برابر، درخت را خریداری کند و در اختیار پیامبر گذارد. آن حضرت به نزد آن خانواده  فقیر آمده و درخت را به آنها بخشید. در این هنگام آیات این سوره نازل شد. 3

خداوند سوگند می خورد به واقعیات متفرقی که هم در خلقت وهم در اثر متفرّقند، به این که سعی و تلاش شما نیز، هم از نظر نفس عمل، و هم از نظر اثر مختلفند، بعضی عنوان اعطا و تقوا و تصدیق را دارد و اثرش هم خاص خودش است، و بعضی ها عنوان بخل و استغنا و تکذیب دارد و اثرش هم مخصوص خود می باشد.4

بنابراین، قرآن در این آیات، بین دو گروه مقایسه می کند: گروهی مومن و با تقوا و سخاوتمند، و گروهی بی ایمان و بی تقوا و بخیل.

گروه اول با استفاده از توفیقات الهی مسیر خود را با سهولت پیموده و به سوی بهشت و نعمت های آن روان می شوند؛ در حالی که گروه دوم در زندگی، با انبوه مشکلات رو به رو هستند، اموال سرشاری را جمع می کنند و می گذارند و می روند و جز حسرت و اندوه و بال و مجازات الهی بهره ای عایدشان نمی شود و متاعی نمی خرند.

پس این آیات، تفصیل و ترتیب دو طریق و خط مقابل یکدیگر و از هم جداست که کوشش انسانی در مسیر هر یک از آنها پیش می رود، و آثار و سرانجامی دارد. دیگر راه ها و کوشش های پراکنده و نامشخص، در بین این دو خط متمایز و محدود واقع می شود، یا در نهایت به یکی از این دو خط متمایز می رسد، یا چون راه و سرانجام مشخصی ندارد متوقّف می گردد.

«انّ سعیکم لشتّی»، جواب قسم هایی است که در ابتدای این سوره آمده است. «شتّی» صفت مفرد، و بر گونه های مختلف دلالت دارد.

تشخیص و اختیار هر مطلوبی، شوق رسیدن به آن را به انسان برمی انگیزد، و شوق، قوای فکری و اعضای ارادی را به حرکت و کوشش وا می دارد، و چون تشخیص و اختیار افراد مختلف است، کوشش ها پیوسته پراکنده و از هم دور می شود، و محصول کوشش ها که افکار و عقاید و اخلاق و صفات تحقق یافته و صورت گرفته و قابل انتقال است، زمینه را برای پدید آمدن افرادی با صفات و خواص و مشخصات متمایز و از هم جدا، آماده می نماید.

به قرینه ی ترتیب افعال در این آیه: « فامّا من اعطی و اتّقی، و صدّق بالحسنی»، اعطاء و اتقاء مقدمه ی چنین گرایش و حرکت عقلی می باشد. اعطاء مطلق و بدون ذکر مفعول، صرف هر گونه سرمایه و امور مورد علاقه در راه خیر دیگران است.

به این طریق، شخصیت انسان- از خودبینی و پیچیدگی به خود برمی گردد و استعدادها و دیدش باز می شود و به حرکت در می آید.

«اتقاء» قوای متحرک نفس را منظم و هماهنگ می گرداند، و از مصرف بیهوده سرمایه ها و انحراف در مسیر هواها و شهوات بازش می دارد. همین که انسان در شعاع اعطاء و قدرت تقوا، پیش رفت و دیدش وسعت یافت، و استعدادهای نفسانیش به ثمر رسید، قدرت عقلیش باز و شکفته و روشن می شود.

و در این طریق فکری و عقلی هر چه جلوتر رود بیشتر مشمول جاذبه و عنایات پروردگار می گردد، و خداوند مشکلات و موانع را برایش آسان می گرداند: « فسنیسره للیسری»5

آری، هر کس گام اول سخاوت را براساس ایمان به معاد و تقوا بردارد، خدا ظرفیت و شرایط روحی او را برای کارها هموار می کند و روح او را با کار خیر مانوس می گرداند، تجربه و تعقل و کاردانی او را بالا می برد، الهام و ابتکار به او می دهد، پذیرش مردمی و اجتماعی او را زیاد می کند و راه های جدیدی را برای کار خیر پیش پای او می گذارد. برعکس کسانی که بخل ورزیده و پا پندار بی نیازی، مغرور گشتند، و دیگران را سختی قرار دادند، خداوند نیز آنها را در عسرت قرار خواهد داد.

نکته ای لطیف در این جا است و آن این که قرآن می فرماید: او را برای آسان ترین راه آماده می کنیم « فسنیسره للیسری» و نفرمود: کار را برای او آسان می کنیم. «سنیسّر له الیسری». و فرق است میان آنکه انسان روان باشد یا کارش روان باشد. انسان می تواند با توکل و دعا و اتصال به قدرت بی نهایت آسان دارای چنان سکینه و سعه ی صدر شود که هر کاری را به راحتی بپذیرد و انجام هر کار خیر برای او آسان باشد.

نتایج:

1- این آیات، مقایسه ای است بین دو گروه مومن و با تقوا و سخاوتمند، و گروهی بی ایمان و بی تقوا و بخیل.

2- تفاوت مهر با قهر خداوند حکیمانه و عادلانه است نه گزاف، زیرا تلاش های شما انسان ها گوناگون است.

3- شیوه ی تبلیغ صحیح این است که بعد از کلیات، نمونه ها و مصادیق بیان شود. «ان سعیکم لشتی فاما من اعطی»

4- ایمان به قیامت، شرط پذیرفته شدن عمل است. « و صدق بالحسنی»

5- پاداش و کیفر الهی متناسب با رفتار انسان هاست؛ اگر گره از کار فقرا باز کنیم، خداوند گره از کار ما باز می کند. «فسنیسره للیسری» و اگر فقرا را دعسرت گزاریم، خداوند هم عسرت را پیش پای ما می گذارد. «فسنیسره للعسری»

6- اهل بخل بدانند که ثروت نجات دهنده نیست. «و ما یغنی عثه ماله اذا تردی»

7- گاهی سرچشمه ی بخل، مغرور شدن به دنیا و احساس بی نیازی نسبت به وعده های بهشتی است.

پی نوشت ها:

1- قاموس قرآن، ج4، ص6

2- تفسیر نمونه، ج37، ص 77

3- تفصیل این روایت در تفسیر مجمع البیان، ج 10، ص 759، آمده است

4- ترجمه المیزان، ج 20، ص 509

5- پرتوی از قرآن، ج 4، ص 127